کاربــرد قانــون در برخــی تبــادلات کــه بــر پایــه اندازه گیری هــای کمــی هســتند، موضــوع اصلــی اندازه شناســی قانونــی اســت. بــه عبارتــی اندازه شناســی قانونــی، کاربــرد الزامــات قانونــی در اندازه گیری هــا و دســتگاه های اندازه گیــری اســت. هــر زمــان کــه صیانــت از حق النــاس در داد و ســتد عمومــی در میــان باشــد اندازه شناســی قانونــی بــر پایــه اســتانداردها و روش هــای اجرایــی بازرســی، تصدیــق و تصویــب نمونــه نوعــی دســتگاه های اندازه گیــری و ســنجش، ضامــن صحــت نتایــج اندازه گیــری در داد و ســتدها اســت.
فعالیت هــای اندازه شناســی قانونــی می توانــد تــا حــدودی در چهارچــوب سیســتم ملــی اندازه شناســی همــراه بــا نظــارت مســتمر بــه بخــش خصوصــی واگــذار شــود. ایــن آزمایشــگاه های خصوصــی پــس از تأییدصلاحیــت بــرای ارائــه خدمــات مورد انتظــار همــکار ســازمان اســتاندارد محســوب می شــوند.
مرکــز اندازه شناســی، اوزان و مقیاس هــا در ابتــدای هــر ســال بــه کمــک ادارات اندازه شناســی اســتان ها بــه عنــوان بازوهــای اجرایــی خــود بــه برنامه ریــزی می پــردازد. بــه ایــن ترتیــب کــه بــا توجــه بــه تعــداد دســتگاه های اندازه گیــری و پراکندگــی جغرافیایــی آنهــا و بــر پایــه منابــع موجــود، تعــداد تصدیق هــای ســالانه تعییــن و بــر اســاس اولویت بنــدی و در چارچــوب تفاهم نامه هایــی کــه بــا آزمایشــگاه های همــکار وجــود دارد بــه نظــارت بــر فعالیت هــای آنهــا می پــردازد.
در واقــع پــس از اینکــه نمونــه نوعــی دســتگاه اندازه گیــری تولیــد شــده تحــت نظــارت مســتقیم مرکــز اندازه شناســی، مــورد آزمــون و ارزیابــی قــرار گرفــت و تصویــب شــد و تصدیــق اولیــه هــر دســتگاه بــه شــرط انطبــاق بــا نمونــه مصــوب و الزامــات اســتاندارد مربوطــه توســط افــراد مجــاز انجــام شــد، تصدیق هــای بعــدی بــه صــورت مســتمر و منظــم و برنامه ریــزی شــده توســط آزمایشــگاه های همــکار انجــام می شــوند. تصدیق هــای بعــدی اجبــاری می باشــند و بــه صــورت دوره ای در فواصــل زمانــی مشــخص شــده مطابــق بــا آیین نامه هــا، مقــررات ملــی و یــا مصوبــات دولــت اجــرا می شــوند.
بــه ایــن ترتیــب بــه هــر نــوع بررســی بــه منظــور تصدیــق دســتگاه های اندازه گیــری کــه بعــد از تصدیــق اولیــه انجــام می شــود، تصدیــق بعــدی اطــلاق می شــود کــه آزمــون دوره ای یکــی از ایــن مــوارد اســت. ایــن آزمون هــا عــلاوه بــر اینکــه بــه منظــور تصدیــق دوره ای اجبــاری انجــام می شــوند؛ در صــورت تعمیــر دســتگاه ها، پــس از تعمیــر و یــا حتــی بــه صــورت داوطلبانــه بــرای حصــول اطمینــان از صحــت عملکــرد دســتگاه و بــه تقاضــای مالــک دســتگاه نیــز انجــام می شــوند.
یکــی از مهمتریــن دســتگاه های اندازه گیــری کــه در داد و ســتد عمومــی مــورد اســتفاده قــرار می گیرنــد تــرازو و باســکول اســت کــه بــه طــور کلــی بــا توجــه بــه مکانیســم یکســان و بــه دلیــل نیــاز بــه دخالــت کاربــر، دســتگاه توزیــن غیر خــودکار نامیــده می شــوند و یــک اســتاندارد واحــد بــرای تعییــن الزامــات اندازه شــناختی و فنــی آنهــا وجــود دارد.
امــا بــا توجــه بــه گســتره توزیــن، بــه دو حــوزه اوزان ســبک و اوزان ســنگین تفکیــک می شــوند و روش هــای اجرایــی و تجهیــزات جداگانــه ای بــرای ارزیابــی و آزمون هــای آنهــا تعییــن شــده اســت. اســتاندارد ملــی ایــران بــه شــماره 6589 معــادل یکســان اســتاندارد بین المللــی R76 OIML در دو قســمت بــه بیــان الزامــات، آزمون هــا و ارائــه الگــوی گــزارش آزمــون کلیــه دســتگاه های توزیــن غیــر خــودکار می پــردازد.
امــا بــه منظــور تعییــن روش تصدیــق بعــدی در دو حــوزه اوزان ســبک و ســنگین، بــرای ترازوهــا و باســکول های متحــرک تــا ظرفیــت 2000 کیلوگــرم بــا عنــوان دســتگاه های توزیــن ســبک غیــر خــودکار یــک روش اجرایــی و بــرای باســکول های وســایل نقلیــه جــاده ای، اســتاندارد ملــی ایــران بــه شــماره 10274 و روش اجرایــی دیگــری تدویــن شــده اســت تــا مبنــای فعالیت هــای آزمایشــگاه های همــکار تأیید صلاحیــت شــده در دو حــوزه باشــد. مســئولیت اجــرای ایــن دســتورالعمل ها بــر عهــده ادارات کل اســتاندارد اســتانی اســت و نظــارت بــر حســن اجــرای ایــن دســتورالعمل ها بــر عهــده مرکــز اندازه شناســی اســت.
بطــور کلــی و خلاصــه مهمتریــن آزمون هایــی کــه بــه منظور تصدیــق دســتگاه های توزیــن اعــم از ترازوهــا و باســکول ها انجــام می شــود مطابــق اســتانداردها و دســتورالعمل های ذکــر شــده عبارتنــد از:
آزمــون عملکــرد توزیــن: ایــن آزمــون عملکــرد مناســب دســتگاه را کــه بــه طراحــﯽ و ســاخت دســتگاه مربــوط می شــود ارزیابــی می کنــد و هــدف ایــن اســت کــه تضمیــن شــود دســتگاه ها در شــرایط اســتفاده عــادی و بهره گیــری توســط کاربــران غیــر ماهــر، نتایــج توزیــن صحیــح و بــدون ابهــام ارائــه می دهنــد.
آزمــون دور از مرکــز: در ایــن آزمــون نشــاندهﯽ های مربــوط بــه موقعیت هــای مختلــف قرارگیــری بــار بــر روی صفحــه تــرازو یــا باســکول بررســی می شــود تــا خطایــﯽ بیــش از میــزان مجــاز نداشــته باشــند.
آزمــون تکرارپذیــری: در ایــن آزمــون بررســی می شــود کــه اگــر بــاری چندیــن مرتبــه توزیــن شــود، اختــلاف بیــن نتایــج توزیــن، نبایــد از خطــای مجــاز دســتگاه بــرای آن بــار، بیشتــر شــود.
آزمــون روانــی: در ایــن آزمــون ســرباری در حالــت تعــادل دســتگاه بــر روی بــار اعمــال شــده گذاشــته یــا از روی آن برداشــته می شــود. تغییــر حاصــل، بایــد در نشــاندهی بــه وضــوح رؤیــت شــود.
آزمــون خــزش: در ایــن آزمــون وقتــﯽ بــاری روی دســتگاه گذاشــته مﯽ شــود، اختــلاف بیــن نشــاندهﯽ در لحظــه قرارگرفتــن بــار و نشــاندهﯽ در طــﯽ مــدت زمانــی مشــخص پــس از آن، نبایــد از میــزان تعییــن شــده بیشتــر شــود.
آزمــون برگشــت صفــر: در ایــن آزمــون بررســی می شــود کــه بعــد از برداشــته شــدن بــاری کــه بــه مدتــی مشــخص روی دســتگاه قــرار داشــته اســت، انحــراف در برگشــت بــه صفــر، نبایــد از میــزان تعییــن شــده بیشتــر شــود.
منبع: ویژه نامه روز جهانی اندازه شناسی (30 اردیبهشت 1402)
